بعضی از عوامل انسان ها را از زندگی در یک ناحیه دفع می کند. به این عوامل ، عوامل دفع جمعیت گفته می شود که نتیجه آن تراکم پایین یا کم جمعیت در یک ناحیه است. برخی عوامل دیگر جمعیت را به زندگی در یک ناحیه تشویق می کند به این عوامل عوامل جذب جمعیت می گویند که تراکم زیاد را به وجود می آورد. هم عوامل دافعه و هم عوامل جاذبه به دو گروه عوامل طبیعی و عوامل انسانی تقسیم می شوند.

  عوامل دافعه موجب تفرق و پراکندگی جمعیت می شوند:

عوامل طبیعی (آب و هوا): انسان ها به طور طبیعی به نواحی دارای آب و هوای بسیار سرد و بسیار گرم جذب نمی شوند . آب و هوای بسیار مرطوب و یا بسیار خشک نیز همینطور

ناهمواری : نواحی بسیار بلند یا شیب های تند که در معرض فوران های آتشفشانی یا زمین لرزه هستند نیز مانع جذب جمعیت می باشند.
پوشش گیاهی : در جنگل های انبوه به ندرت مساکن دائمی دیده می شود. در مناطقی که ضخامت قشر خاک کم است و یا گیاخاک کافی برای کشت وجود ندارد و یا فرسایش شدید خاک به سبب تخریب جنگلها و چرای بیش از حد دامها پدید آمده است جمعیت اندکی زندگی می کنند.

منابع : جمعیت به مناطقی که منابع طبیعی، ذخایر آب، ذخایر انرژی و معادن آن کم است جذب نمی شود.
عوامل انسانی :‌نواحی دور افتاده جمعیت های پراکنده یا متفرق را به وجود می آورند. نواحی داخل قاره ها جمعیت کمتری دارند. از جمله دلایل اقتصادی برای کمی تراکم جمعیت در یک ناحیه فقدان ثروت و سرمایه یا سطح پایین فن آوری است.از عوامل سیاسی می توان به تصمیمات حکومتها اشاره کرد.
عوامل جاذبه موجب تراکم زیاد جمعیت می شوند:
این عوامل درست برعکس عوامل دافعه عمل می کنند.

  انفجار جمعیت چیست؟

امروزه اغلب چنین گفته می شود که جهان به ویژه بعضی از کشورها «انفجار جمعیت» را تجربه می کنند. جمعیت جهان به سرعت رشد می کند و این به دلیل آن است که تعداد کودکانی که هر ساله متولد می شوند بسیار بیشتر از رقم افرادی است که هر ساله می میرند. میزان رشد سالیانه جمعیت جهان در یک دوره طولانی در زمان های گذشته ثابت بوده . مردم بر اثر عواملی چون قحطی و کمبود غذا، جنگ ها و بیماری های واگیردار چون آبله جان خود را ازدست می دادند و بسیاری از کودکان پس از تولد مردند. اما پس از انقلاب صنعتی با پیشرفت پزشکی، توسعه ابزار و شیوه های کشاورزی و پیشرفت امکانات میزان مرگ و میر کاهش یافت و جمعیت چند برابر گردید.
امروزه رشد سریع جمعیت در همه نواحی جهان یکسان نیست به طوری که در کشورهای توسعه یافته صنعتی علاوه مرگ و میر، میزان موالید نیز کاهش یافته است. 97 درصد افزایش جمعیت امروزه مربوط به سه قاره در حال توسعه یعنی آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین است در سال 1990 این سه قاره 84 درصد سکنه زمین را در خود جای داده اند. طبق برآورد سازمان ملل در سال 2000 میلادی 39 درصد جمعیت جهان فقط در دو کشور چین و هند زندگی می کنند.  

  نرخ موالید و نرخ مرگ و میر چگونه بر رشد جمعیت اثر می گذارد؟

  ساختمان سنی جمعیت در نواحی مختلف جهان چه تفاوتی دارد؟

ساختمان سنی جمعیت را با هرم سنی جمعیت نشان می دهند. در هرم سنی روی یک محور تعداد یا درصد جمعیت و روی محور دیگر زنان و مردان در گروههای مختلف سنی نشان داده می شود. کودکان و نوجوانان ( 14 – 0 سال) و کهنسال (بیشتر از 65 سال ) معمولاً تولید کننده نمی باشند و از نظر اقتصادی به گروه بزرگسالان وابسته هستند. بزرگسالان( 65 – 15 سال) گروه اصلی تولید کننده و فعالان اقتصادی هستند و بار اصلی اقتصاد را به دوش می کشند. هرم های سنی در بخش های مختلف جهان متفاوت است. در کشورهای در حال توسعه نظیر مکزیک قاعده هرم پهن است یعنی درصد زیادی از جمعیت کمتر از 15 سال سن دارند. به این مسئله (جوانی جمعیت) گفته می شود. کشورهایی که با جوانی جمعیت روبرو هستند باید برای تأمین نیازهای جوانان به خصوص در آموزش و پرورش و ایجاد شغل سرمایه گذاری کنند. همچنین جوانی جمعیت بر رشد جمعیت در آینده تأثیر خواهد گذاشت.
در کشورهای پیشرفته صنعتی مثل سوئد که نرخ موالید و مرگ و میر هر دو پایین است و امید به زندگی هم بالاست قاعده هرم باریک و هرم به شکل یک زنگ درآمده است. در این کشورها تعداد فعالان اقتصادی زیاد است ولی جمعیت به تدریج رو به پیری می رود.

  جمعیت در کشور ما چگونه پراکنده شده است؟

ایران سرزمین پهناوری است در سال 1375 تراکم جمعیت ایران 37 نفر در کیلومتر مربع برآورد شده است که در مقایسه با بسیاری از کشورهای دیگر کم تراکم است. توزیع جمعیت در ایران بسیار ناهمگون است بعضی از مناطق دارای تراکم زیاد و برخی نواحی دیگر خالی از جمعیت یا کم تراکم است. از جمله عواملی مؤثر بر توزیع جمعیت در ایران آب و هوا است. به طور کلی قسمت پهناوری از ایران تحت تأثیر آب و هوای گرم و خشک است. بنابراین ریزش های جوی و به ویژه دسترسی به آب نقش مهمی در تراکم جمعیت و پیدایش کانون های روستایی و شهری داشته است. عوامل انسانی نیز نقش مهمی در تراکم بیش از حد جمعیت در برخی نواحی داشته است. تهران با دارا بودن 37% صنایع بزرگ مصرفی کشور به اولین قطب صنعتی تبدیل شده است. این مادر شهر منظومه ای از شهرهای بزرگ و کوچک را در اطراف خود بوجود آورده و منطقه شهری وسیعی را که بیش از 10 میلیون نفر جمعیت دارد شکل داده است.  

  ویژگی های جمعیتی ایران

سرشماری ، آمار و اطلاعات مربوط به جمعیت و خانوارها را در کل کشور و همچنین بخش های مختلف در یک زمان معین فراهم می آورد. این اطلاعات به وسیله وزارتخانه ها و سازمان های دولتی و همچنین مؤسسات تحقیقاتی یا خصوصی به منظور برنامه ریزی مناسب در زمینه های بهداشت، آموزش، مسکن، حمل و نقل، اشتغال ، کشاورزی و ... به کار می رود.هر چه اطلاعات حاصل از سرشماری ها دقیق تر باشد برنامه ریزی ها کامل تر خواهد بود در کشور ما هر ده سال یکبار سرشماری عمومی نفوس و مسکن به وسیله مرکز آمار ایران انجام می گیرد. اولین سرشماری رسمی در سال 1335 و آخرین آن در سال 1375 انجام گرفته است.  

  روند افزایش جمعیت در ایران

جمعیت ایران بر اساس آخرین سرشماری سال 1375، 488/055/60 نفر بوده است. رشد جمعیت در دهه های اخیر سرعت گرفته است. در 70 سال اخیر بخصوص از سال 1335 به بعد با گسترش بهداشت واکسیناسیون ، لوله کشی آب، رونق صادرات نفت و واردات مواد غذایی، میزان مرگ و میر کاهش یافت در حالی که میزان موالید بالا باقی ماند. در سال 1365 میزان رشد مطلق جمعیت در کشور ما به 9/3 درصد رسید که جزء نرخ رشدهای بسیار بالا می باشد. آگاهی مردم از پیامدهای انفجار رشد جمعیت به 5/1 درصد کاهش یافته است.  

  ساختمان سنی جمعیت ایران

هرم سنی کشور ما همانند سایر کشورهای در حال توسعه هرمی با قاعده پهن می باشد که نشانگر میزان موالید بالا است . ساخت سنی کشور ما جوان است به طوری که در همه سرشماری های عمومی نفوس و مسکن درصد جمعیت کمتر از 15 سال ایران بیش از 42% بوده است و همین جوان بودن جمعیت بر بالا ماندن رشد جمعیت در آینده نیز تأثیر خواهد گذاشت. درصد جمعیت کهنسال کشور بین 5% - 4% است.

  سؤالات درس چهاردهم
1 – سرشماری چیست؟

سرشماری آمار و اطلاعات مربوط به جمعیت و خانوارها را در کل کشور و همچنین بخش های مختلف در یک زمان معین فراهم می آورد.  

  2 – چه چیزی موجب رشد جمعیت در یک کشور یا کل جهان می شود ؟

تغییرات مربوط به نرخ موالید و نرخ مرگ و میر.